De oorlog zit in je hoofd (4): hechting in oorlogstijd

Leuk dat je dit vierde artikel in deze serie miniartikelen leest!

Had jij Vladimir Poetin herkend op deze foto in het vorige artikel?

De kleine Vladimir heeft zeker geen gemakkelijke jeugd gehad. Getraumatiseerde ouders die vaak afwezig waren, een maatschappij die zieltogend was na de tweede wereldoorlog en dan was hij ook nog kleiner dan zijn leeftijdsgenootjes waardoor hij gepest werd.

Zo'n situatie heeft gevolgen voor de ontwikkeling van gehechtheid - de vaardigheid die ieder mens nodig heeft om te kunnen verbinden met anderen. In dit artikel vertel ik kort hoe hechting álles met oorlog te maken heeft. Sterker nog: dat het gedachtengoed juist vanwege de eerste twee wereldoorlogen is ontstaan.

De gehechtheidstheorie en de tweede wereldoorlog

In het Engeland van de dertiger jaren deed een jonge psycholoog (John Bowlby) kennis op over de ontwikkeling van kinderen. Met name de invloed van langdurige scheiding tussen ouder en kind werd door hem onderzocht. Tijdens de tweede wereldoorlog was er in Engeland een enorme toename van het aantal kinderen dat niet bij de ouders opgroeide. Allereerst waren er ouders in Engeland zelf die hun kinderen naar het platteland stuurden en zelf in de onveilige stad bleven. Wie 'het betoverde land achter de kleerkast' uit de Narnia-reeks van C.S. Lewis kent, herkent ongetwijfeld in de start van het verhaal het wegsturen van kinderen naar een veilige plek.

Daarnaast waren er in Engeland veel kind-vluchtelingen die vanuit andere Europese landen naar het veilige Engeland waren gestuurd, vlak voor die landen door de bezetters werden afgesloten. Veel ouders van deze kinderen overleefden de oorlog niet, waardoor er erg veel oorlogswezen in Engeland waren.

Een groot aantal van deze kinderen werd opgevangen in kinderhuizen, waar men worstelde met vaak ernstige gedragsproblemen van de kinderen. Vanuit de Wereldgezondheidsorganisatie WHO kreeg John Bowlby na de tweede wereldoorlog een opdracht om met adviezen te komen welke beleidswijzigingen nodig waren om tot betere opvoedsituaties (en minder problemen) te kunnen komen.

Bowlby ontwikkelde (samen met anderen) de gehechtheidstheorie. Deze theorie hielp te begrijpen wat kinderen nodig hebben om een relationeel stabiele persoonlijkheid te kunnen ontwikkelen. Er is meer nodig dan het voeden, opvoeden en onderwijzen van het kind. Ieder kind heeft een aangeboren behoefte tot verbinden met een sensitief-responsief persoon, in veel gevallen de ouder(s).

Over hechting is al een hele serie artikelen verschenen (zie de themapagina). Voor nu is de korte samenvatting dat ieder kind voor het ontwikkelen van zijn persoonlijkheid het nodig heeft dat er een opvoeder is die helpt de wereld te ontdekken én tegelijk een veilige haven is in noodgevallen. Die persoon moet sensitief-responsief zijn. Dat wil zeggen: hij/zij moet kunnen aanvoelen (sensitief) wat het kind nodig heeft / wat het kind vraagt én daarop ook met passende reactie (respons) komen. Het kind leert daardoor niet alleen de wereld aan te kunnen, maar (minstens zo belangrijk) het leert ook zelf de vaardigheid te ontwikkelen om gezonde relaties met anderen aan te gaan. Een vaardigheid die het o.a. ook nodig heeft om ooit zelf een veilige hechtingsbron voor eigen kinderen te zijn.

Samengevat: ieder kind heeft behoefte aan een veilige hechtingsbron die twee hoofdtaken heeft:

1. het kind helpen om op een veilige manier de leefwereld te ontdekken

2. een veilige schuilplaats voor het kind bieden bij gevaar, angst, verdriet etc.

In dit artikel ga ik niet dieper op de gehechtheidstheorie in, maar kijk ik nog kort wat deze twee hoofdtaken zeggen over Vladimir Poetin en over Oekraïense kinderen.

Gedachten over de hechting van Vladimir Poetin

Als een kind veilig gehecht is, is er een mooie balans tussen zeker zijn van je eigen vaardigheden én hulp bij anderen kunnen zoeken. Op basis van wat bekend is over Vladimir's jonge jeugd kunnen we veronderstellingen doen over zijn hechtingsstijl.

Poetin's ouders waren vaak beiden afwezig waardoor ze niet de veilige haven voor hem konden zijn die hij juist nodig had. Hij leerde de ander niet meer nodig te hebben door zichzelf te verdedigen via vechtsport.

Zijn ouders hielden wel van hem en toonden liefde, zeker omdat hij hun enige nog levende kind was. Daarnaast waren er nog twee belangrijke bronnen die hem hielpen zichzelf te ontwikkelen: een lerares op de lagere school en een judo-leraar. Zij moedigden hem aan in zichzelf te geloven en zijn best te doen.

Kijkend naar hoe Poetin zich presenteert (bijv. de stoere jagers-foto's) en hoe hij op heel jonge leeftijd leerde vooral voor zichzelf te moeten zorgen, lijkt het dat hij een afwijzende hechtingsstijl heeft: anti-afhankelijk en met een (overmatig) positief zelfbeeld. De korte samenvatting van die stijl is: 'ik ben oké, jij bent niet oké.'

Als dit juist is, zal hij vooral oppervlakkig en functioneel met relaties omgaan en is het moeilijk om een echt persoonlijke relatie met hem te krijgen. Gecombineerd met de machtspositie waar hij in zit, zou het goed verklaren waarom hij zich als dictator (alleenheerser) heeft willen positioneren.

Veiligheid voor de Oekraïense kinderen

Tot slot van het artikel kijken we nog kort vanuit de hechtingstheorie naar de situatie van Oekraïense kinderen.

Ieder kind heeft een veilige hechtingsbron nodig. In tijden van gevaar is het nodig te kunnen vluchten naar de ouder die veiligheid biedt. In de huidige oorlogssituatie in Oekraïne is dat lang niet altijd mogelijk. Er zijn gevaren waarvoor de ouder geen veiligheid kán bieden. Dat is al te zien op de tragische beelden van radeloze ouders met nog radelozer kinderen. Dat levert deze jonge kinderen een heel moeilijke levenservaring op: dat er grenzen zijn aan de veiligheid die de ouder kan bieden. Hoe gaat het kind daarmee om? En welke ouder ziet dat? Voor het voorkomen van lange termijn schade is vooral van belang dat het kind ook in de huidige situatie zich gezien kan blijven voelen.

Veel kinderen hebben met hun moeder de grens kunnen passeren en afscheid moeten nemen van hun vader. Een extreem spannende situatie voor moeder en kinderen. De moeders en kinderen die in veiliger landen komen hebben daar passende zorg nodig. Deze moeders hebben mensen nodig die hun spanning zien en proberen mee te leven. En door volwassenen die volwassenen kunnen steunen, krijgen de moeders wellicht weer de ruimte om er ook voor de behoeften van hun kinderen te kunnen zijn.

Bowlby onderzocht juist de situatie van kinderen die slachtoffer zijn van een oorlog die hen scheidt van hun ouders. De rond zijn tijd gangbare psychologische modellen bleken niet adequaat. Veel kinderen groeiden op in situaties waardoor ze relationele ontwikkelingsproblemen tegen kwamen die levenslang matige tot zeer ernstige problemen veroorzaakten. Dé uitdaging waar Europa zich voor gesteld ziet is dat de honderdduizenden kinderen zo spoedig mogelijk een veilige plek kunnen krijgen met minstens één van de ouders. Het benadrukt het belang van een opvang die verder gaat dan 'bed, bad, brood' en ook zicht heeft en ruimte geeft aan de hechtingssituatie van deze ouders en kinderen.

Europa kénde al een vluchtelingenprobleem voordat de oorlog in Oekraïne losbarstte. Het voelt haast onwerkelijk aan om te zien dat er nu grootschalige opvang met medewerking van enorm veel burgers is, terwijl (op hetzelfde moment) er ook jonge kinderen zijn, gevlucht uit verder weg liggende landen zoals Syrië, voor wie de omstandigheden al lang slecht waren en zeker niet verbeteren in het huidige klimaat. In plaats van later de problemen van deze kinderen aan te pakken, zou het humaan zijn als beleidsmakers net als na de tweede wereldoorlog ruimhartig aandacht hebben voor veilige hechtingssituaties voor alle kinderen.

Meer lezen over hechting

In dit artikel ging het over de relatie tussen hechting en de huidige oorlog in Oekraïne. Op deze blog verscheen vorig jaar al een serie artikelen over gehechtheid. Je vindt de themapagina via deze link.

Tot slot

De oorlog zit in je hoofd. Deze serie korte artikelen werd geschreven over de soms onbegrijpelijke kloof tussen de werkelijkheid op het slagveld en wat zich daarvan in ons brein nestelt. Al is voor velen de oorlog minder 'top of mind' dan enkele weken geleden, de realiteit in Oekraïne past zich daarbij zeker niet aan. Ik hoop dat deze artikelen je zinvolle gedachten en informatie opleverden. Dank voor de reacties die ik kreeg. Heb jij nog vragen of reacties? Hartelijk welkom!

Wacht! Nog even iets belangrijks...
Vond je dit artikel het lezen waard? Zo ja: wil je het delen... Zo nee: wil je mij eens laten weten wat er anders/beter kan?

Delen kan heel simpel met de icoontjes hieronder naar Facebook, Twitter, LinkedIN of als link die je bijv. kunt e-mailen.

Wil je updates per e-mail ontvangen als er een nieuwe blog is? Schrijf je dan hieronder in. Let op: de e-mails komen bij sommige mensen in hun map voor ongewenste-mail. Als je de afzender als 'vertrouwd' accepteert gebeurt dat niet weer.