Terwijl de liveblogs nog volstromen met berichtjes over evacuaties, oplopende dodentallen in Duitsland en nieuwe overstromingen, krijg ik het idee om een artikel te schrijven over wat er zich relationeel afspeelt op dit moment en in de komende tijd bij de tienduizenden betrokkenen bij deze ramp. Je komt in dit artikel allerlei termen tegen die je ook in eerdere artikelen kon lezen, maar nu worden ze toegepast op wat er in Limburg gebeurt.
Misschien heb je er zelf mee te maken of ben je één van de duizenden hulpverleners. En anders ken je vast mensen voor wie dit realiteit is. Ik hoop dat dit artikel je bruikbare tools aanreikt!
Wie ziet de ellende? (erkenning)
Een oudere vrouw vertelt emotioneel hoe hun monumentale pand met B&B door een onvoorstelbare hoeveelheid water is overspoeld. Het gaat over 'de Oliemolen' in Heerlen. Ik was er een paar jaar geleden met mijn vrouw. Prachtige omgeving; gastvrije mensen; héérlijke abrikozenvlaai...
Als één van de eerste nieuwsitems van de overstromingen zag ik de eigenaresse vertellen hoe alles vernield was. Hoe het water zo hoog stond dat ze zwemmend gered moesten worden. De beelden spraken voor zich: de modder zat tot aan het plafond. Zie de link bij de foto voor een reportage van 1Limburg.
Voor ieder mens is het van belang om gezien te worden - er toe te doen. Miljoenen zagen de beelden. Dan ben je wel even gezien!... Nadat het water gezakt was kwam het een dag later weer omhoog. In een telefoongesprek met de krant 'de Limburger' vertelt de eigenaar dat het water weer terug was gekomen en het weer net zo hoog stond als de eerste dag. 'Dit is niet leuk meer' zei hij. Maar wat is nu eigenlijk écht de waarde voor deze mensen zelf dat ze op radio en TV waren?
Die eerste momenten van gezien worden en medeleven ontvangen gaan gewoon over de platte feiten van het moment zelf: de enorme schade, het contact met de hulpverleners etc. Maar échte erkenning komt als gezien wordt wat de last is voor de mensen zelf. Die erkenning kan vooral gegeven worden door mensen die hen kennen. Oppervlakkige kennissen (de vele ex-bezoekers van de B&B) geven erkenning op social media, waarin ze ook laten merken in te zien hoe groot het verlies is van de met zorg ingerichte ruimtes, tuinen etc. Mensen die hen nog beter kennen zijn in staat om te zien welke persoonlijke investering aan doorzettingsvermogen en tijd opeens is weggevaagd.
De Oliemolen is maar één van de vele duizenden getroffenen. De oppervlakkige erkenning (aandacht in de media) is er wel. Maar als je beseft dat bij al die winkels, woonhuizen, campings, bedrijven, tuinen etc. verhalen van mensen horen die allemaal op een eigen persoonlijke manier getroffen zijn, is al snel duidelijk dat het een enorme taak is om hier echte erkenning te kunnen geven. Daar is een leger van meelevende familieleden, vrienden, bekenden voor nodig om de ander te laten weten dat niet alleen die eerste zichtbare schade, maar juist ook de persoon daarachter gezien wordt.
Erkenning gaat niet over feiten, maar over de mens er achter.
De eigenaresse van de Oliemolen zal zich waarschijnlijk niet persoonlijk gezien voelen als je zegt: "Wat erg dat er 1,5 meter water door uw huis is gestroomd" (ook al is dat erg). Persoonlijker is het als ze hoort: "Wat lijkt het me vreselijk voor je dat je na al die tijd en zorg die je man en jij in het opknappen van dit huis hebben gestopt opeens 1,5 meter water door je huis ziet stromen."
Erkenning is veel dieper dan waardering. Erkenning zegt iets over de spreker én de spreker zegt er iets mee hoe hij de hoorder ziet. Als de hoorder zich gezien voelt (de ander geeft er blijk van dat hij hem/haar écht ziet) is de erkenning geland.
Een paar voorbeeldzinnen:
Denk aan een jongen die met zijn vrienden op vakantie zou gaan, maar nu door de overstromingen toch naar zijn ouders is gekomen om hen te helpen bij het overstroomde huis. Erkenning zou zo kunnen klinken: "Ik heb er wel respect voor dat je de keuze hebt gemaakt om je ouders te komen helpen en die vakantie te laten schieten. Misschien vind jij het vanzelfsprekend, maar je moest er wel een keuze voor maken!" Als je tegen hem zou zeggen: "Weet je, je bent nog jong. Volgend jaar kun je vast weer op vakantie!" is het waarschijnlijk minder passend bij wat hij nodig heeft.
Denk aan een vrouw die al een jaar met een flinke burn-out thuis zit. Het huis van haar ouders heeft flinke waterschade, maar ze heeft ze toch niet in huis opgenomen. Erkenning bij haar zou zo kunnen klinken: "Ik kan me niet indenken hoe je je voelt natuurlijk, maar mij lijkt het knap lastig om zo'n keuze te maken dat je ouders hier toch niet kunnen logeren. Maar zoals ik jou ken denk ik dat je die keuze in ieders belang hebt gemaakt." Als je tegen haar zou zeggen: "Wat rot voor je ouders dat ze nu in een hotel moeten omdat ze hier niet konden logeren" is de kans groot dat dat niet erkennend voelt.
Of denk eens aan de dijkbewaker van het waterschap die al 8 dagen minstens 14 uur per dag werkt en thuis weinig meer doet dan eten en slapen. Erkenning zou bij hem kunnen zijn: "Wow... wat een verantwoordelijkheid ligt er op jouw schouders zeg! Ik kan me goed indenken dat je niet na 8 uur kunt zeggen 'mijn tijd zit er op, tot morgen.' Hij heeft er wellicht minder aan als je zegt: "Werk je zelf niet over de kop joh! Er zijn toch wel collega's?"
Samengevat: erkenning is ongelofelijk belangrijk, juist ook in tijden van een ramp. Echte erkenning vereist dat je de persoon ziet in wat hij of zij écht doormaakt. Daarbij helpt het om te beseffen dat je eigen gedachten en gevoelens heel anders kunnen zijn dan wat de ander denkt en voelt.
Opeens gaan vreemden elkaar helpen: (loyaliteit)
In de artikelen van deze blog gaat het vaak over loyaliteit: de trouw die mensen voelen, waardoor ze uit verbondenheid iets juist wel of niet gaan doen.
Ik moest aan loyaliteit denken toen ik een interview zag met een bewoner van een dorpje dat deels getroffen werd door de overstromingen. Hij zei: "Ik dacht: ik wil er zijn voor mijn dorpsgenoten. Dus toen ik zag welke kant het op ging heb ik mijn werk opgebeld en gezegd dat ik niet kon komen, oude kleren aangetrokken en nu kijk ik wie ik kan helpen."
Wellicht heb je zelf ook zulke voorbeelden gezien van verbondenheid tussen mensen die elkaar voor de overstromingen nooit zagen. Loyaliteit kun je ook voelen naar de mensen uit je familie, je werkomgeving, je buurt, je stadsgenoten en je landgenoten. Hoe dichterbij de band is, hoe sterker de loyaliteit is. Is dat wellicht ook de reden waarom velen zich (ondanks de vreselijke beelden uit Duitsland en België) meer betrokken voelen bij wat er in 'eigen land' gebeurt?
Loyaliteit is prachtig. Zonder loyaliteit zou de hulpverlening er totaal anders uit zien. Als de man waarmee dit stukje begon (en alle anderen die niet getroffen zijn) zouden denken: "Vervelend voor die anderen, maar gelukkig kan ik gewoon naar mijn werk vandaag", dan zou de hulpverlening uitsluitend aan de professionals (die naast loyaliteit ook een plicht vanuit hun werk hebben) worden overgelaten en is er weinig te merken van de samen-leving.
Een ongekende ramp: (trauma)
Is het je opgevallen hoe vaak in interviews mensen uitspraken doen zoals "ongekende ramp", "nog nooit in mijn leven meegemaakt", "recordhoogte" etc.?
Alhoewel de mate waarin dit een ramp is voor mensen verschilt, is het voor tienduizenden een ramp die hun leven bepaalt en deels zal blijven bepalen.
Vanuit de ontwikkelde theorie over emoties bij rampen is deze grafiek interessant. Hij laat zien hoe er voor, tijdens en na een ramp herkenbare fases zijn. Goed om daar nú al bij stil te staan omdat het kan helpen om te begrijpen wat mensen meemaken en wat ze (wellicht) nodig hebben.
Dit zijn de fases die je ziet:
Voorfase. In de voorfase komen er alarmerende berichten van de enorme regenval en de mogelijke overstromingen die zullen volgen. Mensen raken bezorgd en onrustig. Kijk maar eens wat interviews terug en je herkent het direct: onzekerheid over wat misschien gaat komen en wat we nog niet kennen. De voorfase loopt uit op de ramp zelf.
Heldenfase. Na de eerste hectische momenten tijdens de ramp waarbij overleven en primaire reacties op de ramp vooral centraal staan, ontstaat al snel een vreemd lijkende fase: de heldenfase. Terwijl mensen eerst emotioneel naar een dieptepunt gingen ontstaat er nu een collectieve actiebereidheid en ongekende energie. Kijk maar eens naar de shovels en tractoren met mensen in de laadbak, de grote hoeveelheid burgers die de handen uit de mouwen steken en de bijna vreemd overkomende opgewektheid die je op filmpjes van die momenten ziet. Zelf denk ik dat daarbij een rol speelt dat allerlei mensen zich opeens gezien voelen en van waarde kunnen zijn. De mens wíl graag van betekenis zijn en als je dan met je laarzen en emmers anderen helpt én die mensen zien dat, dan is dat fijn, hoe erg de ramp ook is. Ons brein is gelukkig zo gemaakt dat we op kritieke momenten niet direct gaan somberen en alle realiteit zien, maar vanuit overlevingsdrang in staat zijn om te doen wat nodig is - de rest komt later.
Desillusie-fase. Nadat de euforie verdwenen is van de agenten die bejaarde mensen met een hoogwerker uit een huis halen en de burgers die en-masse een kerk schoon bezemen, ontstaat een lastige fase: de realiteit dringt meer door. De droog geveegde parketvloer zal toch moeten worden uitgebroken en het vloerenbedrijf heeft het al veel te druk; de verzekering keert wel een bedrag uit, maar je loopt stuk op aannemers die geen tijd hebben en je hebt geen tijd of energie voor al het werk dat je er nu voor de 2e keer aan moet doen. Premier Rutte zei "dat de regering Limburg niet zal vergeten, ook niet bij de vervolgramp." Hij doelde op deze fase: als het leger eerste hulpverleners vertrokken is en de gevolgen van de ramp achterblijven. Het is geen wonder dat in deze fase de emotionele toestand van velen kan verslechteren. Juist dán is erkenning nodig om mensen te laten merken dat ze nog steeds gezien worden.
Opbouw/herstel-fase. In deze fase wordt er gewerkt aan opbouw of herstel als dat mogelijk is. Ingewikkeld in deze fase is dat er allerlei nieuwe problemen en miskenning kunnen ontstaan als mensen niet zien wat de pijn is die onzichtbaarder wordt als het puin is opgeruimd en als materieel gezien alles er schoon en nieuw uit ziet. Bovendien kan dit van persoon tot persoon sterk verschillen. Sommige mensen zullen vrij gemakkelijk verwerken wat er gebeurde, terwijl het voor anderen een jarenlang rouwproces oplevert, zeker als er onherstelbare schade is zoals bij nabestaanden van slachtoffers, mensen die huisdieren kwijtraakten of bij mensen van wie onvervangbare bezittingen vernield werden.
Kinderen en een ramp (erkenning)
Voor kinderen (zowel in het rampgebied als degenen die bijv. via televisie beelden zien) kunnen overstromingen heel beangstigend maar ook verwarrend zijn. Als je het bekijkt vanuit de fases uit het plaatje hierboven is dat duidelijk te maken. In de voorfase en tijdens de ramp gebeuren er beangstigende dingen. Volwassenen (waar een kind veiligheid bij zoekt) blijken ook onzeker en angstig en het kind merkt dat er iets gebeurt wat de ouder ook nog nooit heeft meegemaakt.
Als daarna de heldenfase begint kan dat verwarrend 'leuk' zijn voor het kind. Ik zag een filmpje van een klein kind die met een emmertje meehielp om water uit het huis weg te krijgen. Al die vereende krachten bij elkaar kwamen gezellig over.
Dat er daarna een fase van desillusie kan komen is voor het kind wellicht lang niet altijd te begrijpen omdat veel van de problemen die de volwassenen ervaren vaak niet spelen voor het kind (verzekeringswerk, plannen van schadereparatie etc.).
Net als bij volwassenen is erkenning krijgen ook voor kinderen heel belangrijk. Als de ouders in de eerste dagen in beslag worden genomen door de problemen van de overstromingen is er wellicht weinig tijd om aandacht voor de kinderen te hebben op hun niveau. Erkenning kan echter ook door anderen worden gegeven die het kind kent: als je even doorvraagt wat het kind heeft gezien en beleefd, is het niet moeilijk het kind daarvoor erkenning te geven: "Wat spannend joh, dat je 's ochtends zo vroeg met papa en mama uit huis moest voor het water" of "Fijn dat jij ook ging helpen om het water uit de kelder weg te halen!"
Rutte en de koning op bezoek (erkenning)
Het is bijna standaard bij elke rampsituatie: hoogwaardigheidsbekleders zoals de Koning en de minister-president komen in het rampgebied op bezoek. Dat ligt heel gevoelig. Te vroeg komen (en de hulpverleners teveel voor de voeten lopen) levert commentaar op. Maar te laat komen is ook weer niet goed, want dan 'worden wij alweer genegeerd. Den Haag is ver van Limburg vandaan'.
Behalve een symbolische en bestuurlijke functie zit er voor veel mensen ook de waarde van erkenning in zo'n bezoek. Men voelt zich gezien: de omvang van de ramp wordt kennelijk zó serieus genomen dat 'die hooggeplaatste' op bezoek komt. Datzelfde geldt voor aandacht op radio en televisie.
Het ontbreken van zulke aandacht leidt tot miskenning. Eerder deze week las ik een klacht van een manager uit de GGZ die het miskennend vond dat de moord op een GGZ medewerker maar een klein berichtje in de krant opleverde.
Net je nieuwe vloer gelegd - alles weg! (destructief recht)
Als mensen iets verliezen of hun geven niet gezien wordt kan dat leiden tot destructief recht. Destructief recht kun je zien als een emmertje met negatieve energie dat gevuld raakt. Dat emmertje gebruik je als brandstof als je later iets naars meemaakt. Je voelt dan dat je 'het recht hebt' om zo boos te zijn, want jij bent immers ook veel kwijt geraakt...
De overstromingen die tienduizenden treffen veroorzaken ook veel destructief recht. Als jij net een nieuwe vloer hebt gelegd (ten koste van vooral veel privétijd en gedoe) en die vloer is verwoest, dan heb je destructief recht verzameld (je emmertje met negatieve energie raakt gevuld). Als je vervolgens in de desillusiefase belandt en je belt voor de vierde keer naar een vloeren-leverancier die nog steeds geen tijd voor je heeft, kan die negatieve energie er toe leiden dat je 'ontploft.'
Er zijn natuurlijk nog vele andere manieren waarop dit kan plaatsvinden. Nog een voorbeeld: iemand heeft je dagenlang geholpen met de problemen bij je huis, maar heeft per ongeluk wel een kras op je auto gemaakt. Als je diegene vraagt of hij het bij zijn verzekering wil melden, kan het zijn dat die onredelijk boos reageert: "Ik help je dagenlang en nu kom jij zeuren over een krasje?"
In de desillusiefase zullen er veel mensen zijn die voelen 'het recht te hebben om boos te zijn' waardoor weer nieuw onrecht kan plaatsvinden. Hulpverleners, aannemers, verzekeraars etc. doen er goed aan daar rekening mee te houden omdat het veelal geen boosheid tegen hen zal zijn, maar opgespaarde boosheid die er nu pas uit komt. Ik hoop dat er veel begrip is voor en door de medewerkers van gemeentelijke instanties, verzekeraars, reparatiebedrijven etc.
Nog een tip voor al die mensen die de komende tijd klanten met korte lontjes aan de lijn krijgen (mensen die dus destructief gerechtigd kunnen zijn): het allerbelangrijkste wat je kunt doen is eigenlijk tweeledig:
Geef erkenning
Benoem de grens die men over gaat.
Voorbeeld: een medewerkster van een verzekeraar geeft aan dat de polis een eigen risico van 1000€ heeft. De beller wordt woedend en begint haar uit te schelden. Hij eindigt met: "Ik heb toch geen schuld aan dat rot-water? Hoezo laten jullie mij nu in de kou staan?"
De medewerkster hoeft niet ongenoemd te laten dat schelden niet oké is. Erkenning kan echter eerst helpen om de ontvanger te kunnen laten luisteren. Bijvoorbeeld: "Meneer, ik kan me eigenlijk goed indenken dat u boos bent. Ik zou het zelf denk ik ook zijn in uw plaats. U hebt veel schade heb ik net gehoord en u kunt daar zelf niets aan doen. En nu zit u met het gat van 1000€ waarvan u denkt: hoe krijg ik dat in vredesnaam bij elkaar. Klopt dat een beetje?" De beller mompelt instemmend. De vrouw vervolgt: "Wij zijn er om u te helpen. Ik wil wel zeggen dat u me kwetst door het gescheld. Ook al snap ik wel dat u boos bent, als u doorgaat met schelden kan ik u niet verder helpen. Op welk rekeningnummer kunnen we het eerste bedrag storten dat u nodig hebt?"
Wie helpt wie? (balans van geven en nemen)
Vanmiddag (zaterdag 17 juli) was er een persconferentie waarin een aantal keren werd benadrukt hoe blij men is met het enorme aantal spontane vrijwilligers die op allerlei manieren helpen. In de afgelopen dagen is er naast een leger van beroepshulpverleners ook een groot aantal groepen vrijwilligers aan de slag gegaan.
In een serie over de balans van geven en ontvangen ging het over een uitspraak van de psychiater Nagy: "De mens is van nature een gevend wezen" (zie 4e artikel in die serie). Gelukkig maar! Want daardoor is er de drive bij velen om aan de slag te gaan. Ik hoorde een enthousiast lid van een vrijwillige reddingsbrigade die aangaf 'heel blij te zijn om te kunnen gaan helpen.'
Interessant om door die bril van geven en ontvangen te kijken naar wat er gebeurt. Want de balans van geven en ontvangen zal ook voor de vele vrijwilligers in evenwicht moeten blijven. Een voorbeeld hoe dat scheef kan gaan: stel dat er 100 mensen helpen bij het vullen van zandzakken. De vertegenwoordiger van het waterschap bedankt via een megafoon alle vrijwilligers die deels uit het eigen dorp kwamen en deels van een buurdorp. Als een aantal dagen later blijkt dat de mensen die uit het buurdorp waren komen helpen een cadeaubon van 50€ krijgen, kan dat de balans voor de mensen die niets krijgen opeens 'niet oké' maken.
Helpen is 'fijn' als men vrij is om het te doen. De persoon ontvangt dan door te kunnen helpen/geven. Het is van belang dat het geven (hoe vrijwillig ook) wel gezien blijft worden. Want het gaat de mensen niet om het vullen van zandzakken, maar het doel is om van betekenis te zijn. Dat maakt het ook zo waardevol wat tijdens de persconferentie werd gezegd aan waarderende woorden voor de vrijwilligers.
Tot slot: het is nog maar net begonnen
Op het moment dat ik dit artikel afsluit is de ramp nog in volle gang. Weliswaar zijn de eerste vrijwillige schoonmaakploegen in Valkenburg aan het werk, maar stroomafwaarts is er nog veel spanning en nieuwe ellende. En in Duitsland en België wordt de omvang van de dodelijke gevolgen van de overstroming per uur nog grimmiger zichtbaar.
Met dit artikel hoop ik je een stukje denkstof te hebben gegeven over de waarde van relaties, juist ook tijdens en na deze overstromingen. Erkenning geven en zicht hebben op iemands échte ellende kan helpen om de kracht van de samenleving zichtbaar te maken: waarin mensen gelukkig niet als individu de tegenslagen hoeven te verwerken, maar een samen-leving zijn!
Delen blijkt dé manier te zijn waarop meer lezers deze artikelen vinden. Deel je mee?
Delen kan heel simpel met de icoontjes hieronder naar Facebook, Twitter, LinkedIN of als link die je bijv. kunt e-mailen.
Wil je updates per e-mail ontvangen als er een nieuwe blog is? Schrijf je dan hieronder in. Let op: de e-mails komen bij sommige mensen in hun map voor ongewenste-mail. Als je de afzender als 'vertrouwd' accepteert gebeurt dat niet weer.