"Happy Holidays!", hoorden we de afgelopen dagen veelvuldig. We zijn in de VS op bezoek bij onze zoon en schoondochter (heel fijn hen weer te zien!). Wie reist in de dagen voor Kerst kan er niet om heen dat familiebezoek een grote rol speelt. Onze vlucht uit Amsterdam vertrekt te laat omdat, volgens de piloot, "we nog even wachten op passagiers van een verlate vlucht die anders geen mogelijkheid hebben voor hun vervolgvlucht. En we gunnen hun toch allemaal dat ze bij hun geliefden kunnen zijn tijdens de Kerstdagen?". De 6 uur durende overstap op Detroit geeft ons de mogelijkheid getrakteerd te worden op een overdaad aan kerstversiering en een karaokeshow met kerstnummers. Bijzonder detail: een kandidaat kiest een expliciet en prachtig Christelijk lied. Opvallend hoeveel mensen dan blijven staan en instemmend meezingen en applaudisseren.
Het klinkt voortdurend 'Happy Holidays' (of 'Prettige feestdagen'). Maar zijn die dagen wel zo 'happy'? Wat gebeurt er eigenlijk in al die familie- en vriendenrelaties? Velen zoeken elkaar op en genieten daarvan, maar er zijn ook veel mensen voor wie de feestdagen juist helemaal niet fijn zijn. Het levert pijnlijke momenten op van niet-gezien worden - eenzaamheid ondanks dat ze met anderen samen zijn - opvlammend verdriet om wat er niet meer is of zelfs nooit is geweest - jeukende keuzemomenten waarbij er geen enkele goede keuze lijkt te zijn.
Vanuit de Contextuele Benadering ontstaat er meer zicht en begrip voor zulke situaties. Misschien herken je situaties uit je eigen leven, of helpt het je om mensen in jouw omgeving beter te kunnen begrijpen én je met hen te verbinden. In dit artikel kijk ik naar een aantal aspecten van de soms knap ingewikkelde relationele dynamiek rond deze feestdagen.
Voor de trouwe lezers uit de gelukkig nog steeds groeiende groep volgers van deze blog: ik kreeg de afgelopen maanden regelmatig de vraag wanneer er weer nieuwe artikelen kwamen, want het was een tijdje stil op deze blog. Aan het einde van dit artikel vertel ik daar kort wat over. Maar nu eerst: meer zicht op de soms explosieve (maar vaak ook onzichtbare) emoties die tijdens de feestdagen kunnen ontstaan.
Destructief recht: "als hij komt, gaan wij niet!"
Waarom doen mensen wat ze doen? Of indringender: wat motiveert (op het oog vriendelijke) mensen om anderen kwaad aan te doen? Op deze blog is al vaker geschreven over die wat bijzonder klinkende term 'destructief recht'. Destructief recht kan je zien als 'energie om negatieve daden te doen'. Het voelt als een recht om iets of iemand iets aan te doen. Dat recht ontstaat als er in de balans van geven en ontvangen een flinke verstoring ontstaat. Praktisch betekent dat bijvoorbeeld dat je je ergens enorm voor ingespannen hebt, maar dat niemand het lijkt te zien. Denk bijvoorbeeld aan een met zorg voorbereid familiediner wat je veel tijd (en geld) heeft gekost, maar waarbij tijdens het etentje mensen vrijwel geen aandacht aan het eten geven en er vooral geklaagd wordt over een paar dingen die mensen niet lusten. Hoe je je dán voelt, kan voelen als destructief recht. Het kan zijn dat je dan narrig reageert op anderen omdat je je tekort voelt gedaan. Het gevolg is dat die ander onrecht wordt aangedaan: een akelige keten van onrecht kan zo ontstaan. Het schema laat zien hoe uit onrecht nieuw onrecht ontstaat.
En hoe wordt dat juist rond de feestdagen zichtbaar? Ik ben de afgelopen maanden diverse cliënten tegengekomen waarbij in hun leven groot onrecht heeft plaatsgevonden. Voor sommigen van hen voelt het recht om de ander iets aan te doen zó rechtvaardig dat ze er voor kiezen het uit te voeren, ook al snappen ze dat de ander daarmee ook onrecht wordt aangedaan.
En zo kan de situatie ontstaan waarin familieleden of vrienden weigeren te komen als één bepaalde persoon er ook zal zijn. Als je dat door de bril van destructief recht bekijkt, snap je eerder waarom het voor mensen voelt alsof ze het recht hebben om zich zo op te stellen. De man die in het afgelopen jaar zware verwijten kreeg van zijn broer, kan daar zodanig mee zitten dat hij weigert aan hetzelfde kerstdiner aan te schuiven. Het nare gevolg is echter dat er nieuw onrecht ontstaat. Verdriet bij bijvoorbeeld ouders en andere gezinsleden die voor onmogelijke keuzes komen te staan: moeten ze kiezen voor de een en daarmee tegen de ander? Moeten er dan maar twee verschillende kerstdiners worden gehouden? De man die weigert met zijn broer samen te zijn kan in de familieapp zeggen '... Ik ben er dus vanavond niet bij en vind het jammer dat jullie met die ruziezoeker samen feest kunnen vieren. Jullie ontnemen mij zo de mogelijkheid om als familie samen te zijn en ik zit noodgedwongen alleen thuis.' Misschien komt het onredelijk op je over, maar bovenstaand voorbeeld komt uit de praktijk (alhoewel om privacy redenen gewijzigd).
Wil je meer lezen over destructief recht? Hier vind je een overzicht van alle artikelen waarin het over destructief recht gaat. In de rest van het artikel zal je andere situaties aantreffen waarin ook destructief recht te herkennen is. Juist rond de feestdagen kan sluimerend destructief recht pijnlijk zichtbaar worden. Hoe kan het dat mensen ondanks dergelijke spanningen toch bij elkaar willen blijven komen? Dat wordt duidelijk als we kijken door de bril van loyaliteit.
Loyaliteit: "Niemand had zin, maar iedereen kwam"
Waarom gaan mensen naar feestjes waar ze eigenlijk geen zin in hebben? Of nog extremer: hoe kan het dat er familiediners worden georganiseerd waar niemand van de aanwezigen echt zin in heeft? Loyaliteit speelt daar een grote rol bij.
Loyaliteit is een onzichtbare, maar heel voelbare band tussen mensen. Een bloedband zorgt voor een nooit uitwisbare loyaliteit tussen ouders en kinderen, broers, zussen etc. Maar loyaliteit kan ook ontstaan tussen mensen die door vriendschap of door andere redenen hecht verbonden raken.
Loyaliteit kan prachtig zichtbaar worden als mensen elkaar opzoeken en steun geven, ook in moeilijke situaties. Maar diezelfde loyaliteit kan ook beklemmend voelen als het je lijkt te 'dwingen' keuzes te maken die je eigenlijk niet wilt maken. Een bekend algemeen voorbeeld van zo'n loyaliteitsconflict is de vraag die je aan geen enkel kind zou mogen stellen: 'hou je meer van papa of van mama?'. Tijdens de feestdagen kan er vanuit op zichzelf mooie gewoontes binnen families toch een soortgelijk loyaliteitsconflict ontstaan waarin mensen hun vrijheid dreigen kwijt te raken.
Een voorbeeld: in de familie A. is het al een aantal jaren de gewoonte om op verjaardagen en tijdens feestdagen allemaal (kinderen en kleinkinderen) bij de ouders/grootouders langs te gaan. Op enig moment zijn er kleinkinderen die uit huis gaan vanwege studie. Tijdens een feestdag blijken die kleinkinderen er niet bij te zijn. Hun ouders vinden dat prima. De grootouders en een aantal ooms en tantes (met jongere kinderen) vinden het echter een belediging van de familie. Niet alleen drukt het de sfeer tijdens hun samenzijn, maar bij volgende verjaardagen/feestdagen wordt er grote druk uitgeoefend (ook rechtstreeks naar die studerende kinderen) om toch te komen voor behoud van de vrede in de familie. Voor die kinderen en hun ouders levert dit een vervelend loyaliteitsconflict op. Ze hebben de familie zelf ook heel hoog, maar willen wel de vrijheid houden om al dan niet te komen. Pas na een openhartig gesprek is er wat meer acceptatie van deze verschillen, maar men blijft de teleurstelling toch uiten.
Samengevat: loyaliteit is een prachtig gegeven om trouw in relaties te ervaren. Loyaliteit kan echter ook leiden tot situaties waarin mensen zich gedwongen voelen, waardoor individuele vrijheid lijkt te sneuvelen. Juist als je die dwang voelt, kan het een goed idee zijn om een open gesprek over wederzijdse vrijheid te starten. Daar kunnen de vrije dagen en feestdagen aan het einde van het jaar een goed moment voor zijn.
Balans van geven en ontvangen tijdens de feestdagen
In alle relaties wordt gegeven en ontvangen. Daarbij gaat het over tastbare zaken (cadeautjes, een zelfgebakken taart etc.), maar zeker ook over immateriële zaken (aandacht, complimentjes, tijd aan elkaar geven etc.). Juist tijdens de feestdagen gebeurt er veel in de balans van geven en ontvangen. Dat zit hem al in kleine dingen ('zullen we een fles wijn meenemen of zouden ze liever bloemen hebben?') maar ook in grotere beslissingen ('Als we Jolien en Fred uitnodigen, zullen we Carla dan ook maar vragen? Ze zal het vast waarderen, maar ik hoop wel dat ze niet continu over haar problemen gaat praten. Ik vraag haar wel of ze een hartige taart wil bakken en meeneemt. Dat vond ze vorige keer leuk om te doen').
Geven en ontvangen zijn niet slechts maar wat 'transacties' tussen mensen. Door geven en ontvangen worden mensen zichtbaar naar elkaar. In bovenstaand voorbeeldje wordt Carla de mogelijkheid gegeven om iets (een hartige taart) te kunnen geven. Of Carla het nu wel of niet leuk vindt om te bakken, ze heeft kennelijk vorige keer aangegeven met plezier een hartige taart te geven. Deze keer geeft de gastvrouw haar de mogelijkheid om weer op die manier te geven. Om even over die hartige taart door te fantaseren: stel je voor dat Carla op het feestje arriveert en tegen de gastvrouw zegt 'Hallo schat. Kijk, hier is de hartige taart die je besteld had. Je wist wel wat je vroeg hoor... Ik had het al stervensdruk deze week en ben er vanochtend eerder voor opgestaan om jouw verlangens te vervullen'. In de balans tussen de gastvrouw en Carla gebeurt er dan iets totaal anders dan wanneer Carla zou zeggen 'Hallo schat. Zal ik de taart even in de keuken zetten? Leuk dat je het me vroeg, want ik voel me vaak zo met lege handen staan als ik weer eens geniet van jouw kookkunsten.' In het eerste geval wordt er schuld gecommuniceerd. Schuld ontstaat als geven en ontvangen worden omgedraaid. In plaats van iets te geven, wordt de ander duidelijk gemaakt dat die iets zou moeten geven. In het tweede fragment krijgt de gastvrouw duidelijk erkenning van Carla voor het feit dat ze haar de mogelijkheid bood om een bijdrage te leveren. Het geven van de gastvrouw wordt dus gezien door Carla en ze krijgt er erkenning voor. In het eerste fragment echter, wordt Carla haar eigen geven (het bakken van een taart) flink groter gemaakt (ze was druk, ze is er eerder voor opgestaan) en de gastvrouw wordt als schuldige neergezet ('je wist wel wat je vroeg hoor...' en '...die je besteld had.') Feitelijk is er in beide situaties hetzelfde gebeurd (Carla bakt een taart omdat het haar gevraagd is), maar het resultaat in de balans van geven en ontvangen verschilt dus enorm door de woorden die gezegd worden.
Dat er problemen kunnen ontstaan bij geven en ontvangen zagen we eerder ook al bij 'destructief recht'. Over geven en ontvangen is al veel te vinden op deze blog. Hier vind je de themapagina over geven en ontvangen.
Als je situaties tegenkomt waarin je je afvraagt wat er gebeurt qua geven en ontvangen, probeer dan te kijken door de bril van wat er werkelijk gegeven of ontvangen wordt. En daarbij: bedenk dat geven en ontvangen een taal vormen waarmee mensen zichtbaar worden of proberen te worden. Voel je irritatie bij de manier waarop Carla zich neerzet als de extreme geefster in het eerste fragmentje? Als je bedenkt dat ze het kennelijk nodig heeft om zo zichtbaar te worden kan het de moeite waard zijn daar in een vertrouwelijk gesprek eens over door te vragen. Het is niet altijd gepast, maar het kan wel enorm helpen om samen eens te bespreken hoe je aan elkaar geeft en wat je ontvangt van de ander. Als dat wordt uitgesproken, kan het helpen de beelden er over realistischer te maken. Dan kan Carla ontdekken dat ze als mens gewoon gewaardeerd wordt om wie ze is en dat het niet pas oké is als ze iets extra's doet. Juist rond de feestdagen een mooie gedachte om mensen dát geschenk te geven: dat ze mogen ontdekken dat ze er mogen zijn en er toe doen. Niet om hun inspanning, maar om wie ze zijn.
Dialoog: waar wél (of vooral niet...) over gepraat wordt
Een laatste voorbeeld van geven en ontvangen dat ik kort wil aanstippen is geven en ontvangen in dialoog. In dialoog ontmoet de ene mens de ander en door een openhartige dialoog worden ze meer zichtbaar naar elkaar toe. Juist tijdens groepsontmoetingen tijdens de feestdagen kan dialoog behoorlijk ingewikkeld zijn. Hoe reageer je als familie wanneer een zus met haar net nieuwe vriend aan komt (de 3e dat jaar) en waarbij je je vanaf de eerste kennismaking zorgen maakt over dat dit niet de juiste relatie lijkt voor haar? Of in familiebedrijfssfeer: hoe hou je de sfeer 'gezellig' als er in het afgelopen jaar een pijnlijke breuk in het bedrijf is ontstaan waardoor vader tot de pijnlijke conclusie komt dat hij het bedrijf niet kan overdragen aan zijn zoon, maar zal moeten verkopen?
Als iemand besluit ergens niet over te praten kan dat een gevende daad zijn. Voor een ander kan dat 'niet er over praten' voelen als negeren of miskennen. Zonder dat er maar een woord gewisseld is over een moeilijk onderwerp kan het daarmee al tot een 'mismoeting' leiden. De eerste persoon ziet zijn geven niet erkend en de tweede voelt zich miskend. Een oplossing kan zijn om open te zijn over je twijfels (vooraf of ter plekke). Bijvoorbeeld: 'zelf vind ik het lastig of we wel of niet over het bedrijf moeten praten, maar wat zou jij willen?' Je geeft daarmee aan de ander door te laten zien dat je de ander 'ziet' en dat je probeert af te stemmen op diens behoeften. Ook het benoemen dat er pijnlijke onderwerpen zijn kan een daad van geven zijn waarmee mensen zich gezien voelen. Bijvoorbeeld in de wandelgangen: 'Mam, even onder ons, ik denk dat het lastig is voor je dat we hier vanavond allemaal zitten en dat er niet over het conflict in het bedrijf wordt gepraat, maar weet dat we er echt nog over gaan praten. Alleen niet nu, want dat past niet bij het feestelijke moment dat we samen hebben.'
Tot slot
Bij de start van dit artikel schreef ik dat ik nog kort zou toelichten waarom er minder artikelen zijn verschenen. Dat is niet gepland en het verrast mij zelf ook hoe snel 2023 al weer voorbij is... Het leven is te zien als een puzzel waarbij er soms meer stukjes zijn dan in de vorm passen. Ondanks mijn spierziekte kan ik nog allerlei werk doen en mijn voornemen voor 2024 is om daar keuzes in te maken waarbij er meer tijd is voor dingen die ik écht graag wil doen zoals deze blog schrijven, de vlog/podcast tryout-serie starten etc.
In 2023 heb ik 3 keer mogen spreken voor een groep lotgenoten binnen spierziekten Nederland. Naast dat het leuk was om te doen, heeft het me heel wat duidelijk gemaakt, onder andere dat ik geluk heb ondanks de verslechterende fysieke situatie nog zoveel te kunnen doen. Ik hoop dat ook in 2024 te kunnen doen en nodig je als lezer van harte uit om te reageren of vragen te stellen. Voor nu: zegen gewenst voor je leven in het nieuwe jaar!
Nog even iets belangrijks...
Vond je dit artikel het lezen waard? Deel het aub. Deze blog wordt bekender als jij daarin een handje helpt. Intussen komen er ook nieuwe lezers via Google zoekopdrachten, maar mond op mond reclame werkt nóg beter. Bedankt alvast als je wilt delen!
Delen kan heel simpel met de icoontjes hieronder naar Facebook, Twitter, LinkedIN of als link die je bijv. kunt e-mailen.
Wil je updates per e-mail ontvangen als er een nieuwe blog is? Schrijf je dan hieronder in. Let op: de e-mails komen bij sommige mensen in hun map voor ongewenste-mail. Als je de afzender als 'vertrouwd' accepteert gebeurt dat niet weer.